ធម្មតាកាលណាពាក្យឫសសរសេរជាព្យាង្គរាយ ពេលក្លាយទៅជាពាក្យមួយទៀត គេត្រូវសរសេរព្យាង្គរាយដែរ ឬព្យាង្គតម្រួតក្លាយជាពាក្យមួយទៀត ត្រូវតែសរសេរតម្រួតដែរ ប៉ុន្តែមានពាក្យមួយចំនួនដែលសរសេរព្យាង្គរាយ តែពេលក្លាយជាពាក្យមួយទៀត គេសរសេរជាព្យាង្គតម្រួតវិញ ។ ឧទាហរណ៍ បាំង > ក្បាំង, លាយ > ក្លាយ, កូត > ឆ្កូត, រុះ > ជ្រុះ, រៀន > ប្រៀន, រង > ត្រង, រឹង > ប្រឹង, អូន > ប្អូន, ជូរ > ម្ជូរ, កក > ស្កក ។ល។ លក្ខណៈនេះ គេអាចសម្គាល់បានតាមរយៈទម្រង់ផ្នត់ និងផ្នត់របស់វា គឺ៖
- ផ្នត់ដើមទម្រង់ |ព-| មាន |ក-|, |ច-|, |ត-|, |ប-|, |ស-|, |ល-|, |ម-|
- ផ្នត់ដើមទម្រង់ |ពសព-| មាន |ក’ង-|, |ច’ង-|, |ដ’ង-|, |ប’ង-|, |ព’ង-|, |រ’ង-|, |ល’ង-|, |ស’ង-|, |អ’ង-|, |ក’ន-|, |ច’ន-|, |ដ’ណ-|, |ប’ន-|, |ព’ន-|, |ស’ន-|, |អ’ន-|, |ក’ញ-|, |ប’ញ-|, |ព’ញ-|, |ស’ញ-|, |ក’ម-|, |រ’ណ-|, |ជ’ញ-|, |ច’ម-|, |ជ’ម-|, |ដ’ម-|, |ប’ម-|, |ល’ម-|, |រ’ម-|, |ស’ម-|, |អ’ម-|
- ផ្នត់ជែកទម្រង់ |-ព-| មាន |-ន-|, |-ម-|, |-ប-|
ក្រៅអំពីនេះ កាលណាពាក្យឫសសរសេរព្យាង្គរាយ ពាក្យកម្លាយត្រូវសរសេរព្យាង្គរាយ បើពាក្យឫសជាព្យាង្គតម្រួត ត្រូវសរសេរត្រួតដែរ ពេលដែលក្លាយមកជាពាក្យផ្សេងទៀត ។
ដើម្បីចាត់ឲ្យដឹងអំពីផ្នត់ និងទម្រង់ផ្នត់នៃពាក្យទាំងនេះ គេប្រើវិធីសម្រួល ។
ឧទាហរណ៍៖
បាំង > ក្បាំង, ប + អាំ + ង > ក + ប + អាំ + ង ។ គឺគេសម្រួលតួអក្សរដែលដូចគ្នាទាំងសងខាង ពេលសម្រួលរួច នៅសល់អក្សរ ក នៅខាងដើម គេសរសេរ |ក-| ហៅថាផ្នត់ដើម ឬបុព្វបទ វាស្ថិតក្នុងទម្រង់ |ព-| ។
កូត > ឆ្កូត, ក + អូ + ត > ឆ + ក + អូ + ត គេបាន |ច-| ផ្នត់ដើមទម្រង់ |ព-| ។ ក្រោយពេលសម្រួល នៅសល់អក្សរ ឆ តែត្រូវដាក់អក្សរ ច ។ ករណីនេះ មានដូចជា ខ ត្រូវដាក់ ក, ជ ត្រូវដាក់ ច, ថ ត្រូវដាក់ ត, ផ ឬ ភ ត្រូវដាក់ ប ។
អូរ > ចង្អូរ ផ្នត់ដើម |ក’ង-| ទម្រង់ |ពសព-|
កើត > បង្កើត ផ្នត់ដើម |ប’ង-| ទម្រង់ |ពសព-|
កើយ > ខ្នើយ ផ្នត់ជែក |-ន-| ទម្រង់ |-ព-|
រាល់ពេលសរសេរ សូមប្រុងប្រយ័ត្នចំពោះព្យាង្គរាយ និងព្យាង្គតម្រួត ត្បិតអាចមានការច្រឡំពីព្យាង្គរាយទៅព្យាង្គតម្រួត ឬព្យាង្គតម្រួតទៅព្យាង្គរាយ ។ ករណីដូចពាក្យ ស្រស់ > សម្រស់ បើសរសេរ សំរស់ មិនត្រឹមត្រូវទេ ព្រោះវាស្ថិតក្នុងផ្នត់ជែក |-អ’ម-| ទម្រង់ |-សព-|។ ពាក្យ កម្សាន្ត ក៏ឃើញសរសេរខុសស្ទើរគ្រប់គ្នាដែរ គឺគេសរសេរ កំសាន្ត ដូច្នេះវិញ ។ ពាក្យនេះមកពីពាក្យ ក្សាន្ត ស្ថិតក្នុងផ្នត់ជែក |-អ’ម-|ទម្រង់ |-សព-|ត្រូវសរសេរត្រួតតាមពាក្យឫសទើបត្រូវ ។
វិធីកម្លាយមានពន្យល់លម្អិតក្នុងសៀវភៅ វេយ្យាករណ៍ខ្មែរ របស់លោក ឈុន លិះ បោះពុម្ពដោយបណ្ណាគារបន្ទាយស្រី ឆ្នាំ២០០៧ ។
អត្ថបទផ្សេងទៀត៖
សម្រាប់ខ្មែរ 
ខ្ញុំសូមបន្ថែមខ្លះ៖
នៅសល់ ទម្រង់ [ពពស-]; [-សព-]; [ស/ព]; [-សព/ព-] និង ទម្រង់ពិសេស
[-រ/ម-]; [-រ-]
ហើយទម្រង់ [ព-] ពេលខ្ញុំរៀនដូចជាអត់មាន ព្យញ្ជនៈ ល និង ម ទេ។
ទម្រង់ |ព-| ផ្នត់ដើម |ល-| មានពាក្យ បាក់ > ល្បាក់ |ម-| ដុំ > ម្ដុំ, ខាង > ម្ខាង, នាង > ម្នាង… ឯទម្រង់ |ពពស-|, |សព-|… ដែលសុវិចិត្រសរសេរខាងលើ ខ្ញុំមិនរាប់បញ្ចូល ព្រោះខ្ញុំនិយាយតែពាក្យព្យាង្គរាយ ដែលក្លាយមកជាព្យាង្គតម្រួត ។
hmmm
ចាំខ្ញុំសួរគ្រូខ្ញុំសាកមើល៎។ ពីព្រោះគាត់ជាសាស្ត្រាចារ្យ ផ្នែកភាសាខ្មែរដែលល្បី (ខ្ញុំមិនមែនអួតទេតែជាការពិត)
(o.O)? ដល់និយាយរឿងវេយ្យាករណ៍ អីហ្នឹង វិលមុខខ្ញាល់ចាប់មិនជាប់ម៉ង ញ៉ុម! មិនថា វេយ្យាករណ៍ រឺ grammar អីរ៉េ ដូចផឹកស្រាអស់បីថូម្នាក់ឯងចឹង!
ចេះតែប្រយ័ត្នៗទៅណាក្មេងស្រែ សរសេរឲ្យត្រូវៗទៅ ក្រែងបានក្មេងក្រោយៗយកតម្រាប់តាម ។ ដូចពាក្យ រឺ សរសេរខាងលើហ្នឹង ត្រូវសរសេរ ឬ ដូច្នេះវិញ ។
មានពាក្យខ្មែរជាច្រើនដែលឥឡូវគេសរសេរខុសប្លែកកាលពីខ្ញុំដែលធ្លាប់បានរៀនកន្លងមក គឺបានរៀនកាលពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៨០ នៅតាមជំរំជនភៀសខ្លួនដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ UNHCR។ ហើយរាល់សៀវភៅដែលអង្គការនេះ យកមកបង្រៀនទៀតសោត គឺសុទ្ធសឹងតែសៀវភៅដែលត្រូវបានបោះពុម្ពចេញនៅទសវត្សរ៍ ១៩៦០និង ១៩៧០។ នៅពេលដែលបានអានសៀវភៅដែលបានបោះពុម្ព នៅសម័យ ហេង សំរិននិងសម័យបន្ទាប់ៗមកទៀត ឃើញមានពាក្យជាច្រើន ដែលគេបានប្ដូរតួអក្សរ ឬក៏ត្រូវបានសរសេរទៅតាមការអាន ឬទៅតាមការនិយាយ។ តែសព្វថ្ងៃនេះ ឃើញមានប្ដូរខ្លះៗហើយ។ ការសរសេរក្លាយយូរៗទៅ អាចបណ្ដាលឲ្យបាត់ភាពដើមរបស់ពាក្យ !
កាលកូនខ្មែរបារាំងរៀននោះ គេសរសេររបៀបម៉េចវិញ អាចឧទាហរណ៍មួយពីរផងបានទេ?
មានដូចជា៖ ធ្លាប់សរសេរ «ឬ» មិនមែន «រឺ» ទេ, «ដំណើរ» មិនមែន «ដំនើរ», «ដំណឹង» មិនមែន «ដំនឹង» ។ល។ សូមបឿនមេត្តាអត់ទោសផង មិនបានជាចាំអស់ទេ ព្រោះមិនបានស្រាវជ្រាវឲ្យស៊ីជម្រៅ !
ខ្ញុំដឹងហើយ មានដូចជាពាក្យ សម្រាប់ គេសរសេរ សំរាប់ សំណេរ សរសេរ សំនេរ ជាដើម ។
លោកគ្រូខ្ញុំប្រាប់ថា វាជាទម្រង់ ដែលសម្រួលឃើញអីដាក់នុង៎ គាត់ថាជាទម្រង់ សេសសិវៈ ម៉េចគាត់ទេ។
ខ្ញុំមិនដឹងថាទម្រង់សេសសិវៈយ៉ាងម៉េចទេ តែផ្នត់ |-រ-| អីហ្នឹងស្ថិតក្នុងទម្រង់ |-ព-| គឺផ្នត់ជែក ហើយបើតាមខ្ញុំដឹងផ្នត់មានតែពីរប៉ុណ្ណោះ គឺផ្នត់ដើម និងផ្នត់ជែកនេះឯង ។
ដល់ត្រួតពេកទៅ ពាក្យ សំរាម គេសរសេរ សម្រាម ដែរ 😀
សម្រាមហ្នឹងមកពីពាក្យស្រាមអ្ហី ទើបសរសេរសម្រាម 😀
ចុះពាក្យ « លម្អ »…!!?? ក្នុងវចនានុក្រមបង្ហាញថា សរសេរជា « លម្អ » ក៏បាន សរសេរជា « លំអ » ក៏បាន….
ពាក្យលំអ ប្រហែលជាដោយសារទម្លាប់មកយូរហើយ មិនអាចកែប្រែបាយ ក៏ទុកឱ្យនៅតាមទម្លាប់ដូច្នេះ ។